Homo net - Δικτυακός άνθρωπος

Μερικές σκέψεις για τον άνθρωπο όπως διαμορφώνεται σήμερα, στην εποχή μας που είναι μια εποχή μεταβατική. Υπήρξαν ποτέ σταθερές εποχές; Σχετικά σταθερές, ναι, υπήρξαν. Τουλάχιστον υπήρξαν εποχές όπου οι αλλαγές δεν συνέβαιναν τόσο ραγδαία, όπως γίνεται στη σύγχρονη εποχή. Στον αιώνα που μόλις πέρασε, είδαμε τόσο πολλά «θαύματα» να συμβαίνουν σε τόσο μικρό σχετικά χρονικό διάστημα. Στα πρώτα χρόνια ετούτου του αιώνα, είμαστε μάρτυρες εξελίξεων στον επικοινωνιακό τομέα, εξελίξεων τις οποίες παλαιότερα δεν ήταν δυνατό να φανταστεί ο άνθρωπος ούτε στα πιο παράλογα όνειρά του.

Οι εξελίξεις στον επικοινωνιακό τομέα επιρρεάζουν άμεσα τον άνθρωπο ως κοινωνικό όν. Παύει πλέον, και μάλιστα όχι σταδιακά αλλά απότομα, να είναι ο άνθρωπος στενά προσκολλημένος σε παραδόσεις και ήθη που του επιβάλλονται απο τα εθνικά του χαρακτηριστικά και το άμεσο κοινωνικό του περιβάλλον. Με τη δυνατότητα για διεθνή επικοινωνία μέσα απο το δίκτυο, έρχεται πλέον σε άμεση επαφή με διαφορετικούς πολιτισμούς, δεν χρειάζεται τα ΜΜΕ ώστε να ενημερώνεται για το τι συμβαίνει κάπου πολύ μακρυά απο τον τόπο του. Εχει τη δυνατότητα τώρα πια να μαθαίνει απο πρώτο χέρι και σε ιδιωτικό επίπεδο τα συμβαίνοντα όπου γής. Συχνά μάλιστα οι πληροφορίες που λαβαίνει είναι περισσότερο αξιόπιστες απο αυτές που σερβίρουν ο τύπος και η τηλεόραση. Το ραδιόφωνο, όντας το πλέον αγνοημένο μέσον σήμερα (για το δυτικό κόσμο) κρατά ακόμη κάποια αντίσταση. Απο τις ραδιοφωνικές εκπομπές μπορεί να διαφύγει κάποιο μέρος αλήθειας, μεταξύ μουσικών -ως επι το πλείστον- εκπομπών και διαφημίσεων, σχετικά με τα τεκταινόμενα στον πλανήτη. Το ραδιόφωνο βρίσκεται υπό έλεγχο στις χώρες του λεγόμενου τρίτου κόσμου, επειδή εκεί το δίκτυο είναι ακόμη είδος πολυτελείας. Αν λάβουμε υπ’ όψη ότι τα δύο τρίτα του πλανήτη δεν έχουν ακόμη εξηλεκτριστεί, καταλαβαίνουμε πόσο περιορισμένη είναι η χρήση του δικτύου σε πλανητικό επίπεδο, πράγμα που βέβαια δεν μειώνει καθόλου τη σημασία του για τον σημερινό άνθρωπο, μέτρον του οποίου είναι ο δυτικός πολίτης.

Η δυνατότητα αυτή επικοινωνίας μεταξύ όλων των κατοίκων της γης, το κεφάλι στο βορρά τα πόδια στο νότο και τα χέρια ν’ αγκαλιάζουν τον Ισημερινό, απο τη μια πλευρά ενθουσιάζει τον άνθρωπο, του πλαταίνει τον ορίζοντα. Από την άλλη πλευρά, την πλευρά της δυσπιστίας προς ό,τι νέο και αδοκίμαστο, μέσα στον άνθρωπο αναπτύσσεται ο φόβος. Ετσι, στην προσπάθεια να αντιμετωπίσει το δέος για το, εν πολλοίς, άγνωστο, συρρικνώνει την φυσική του περιέργεια, αναπτύσσοντας προστατευτικά πετάσματα εν είδει παρωπίδων, και καθηλώνεται στα «παλαιά και δοκιμασμένα», όπως π.χ. στις θρησκευτικές και πολιτιστικές συνήθειες -ο όρος «πίστη» έχει χάσει το βαθύτερο νόημά της. Σήμερα λοιπόν βλέπουμε το εξής παράδοξο: να επανέρχονται βίαια στη ζωή των νέων ανθρώπων η θρησκεία και η αναβίωση εθίμων, πράγμα εντυπωσιακό. Ο άνθρωπος δύσκολα «παραδίνεται» στο καινούργιο, όσο και αν στις δεκαετίες που προηγήθηκαν η επιστήμες είχαν θεοποιηθεί και η οδός προς την πρόοδο φαινόταν πιο πολύ και από βέβαιη. Σήμερα παρατηρούμε ότι, παράλληλα με την πρόοδο στις επιστήμες, ανθούν ο σκοταδισμός και οι προκαταλήψεις μαζί με περίεργες -τουλάχιστον- μεταφυσικές θεωρίες κάθε τύπου.

Ο φόβος απέναντι στο νέο είναι δυνατώτερος απο οποιοδήποτε άλλο συναίσθημα, τη χαρά του για την δικαίωση π.χ. των προσπαθειών του ανθρώπου ή και την ορμή του για να κάνει χρήση όσων κατακτήθηκαν. Η γνώμη μου είναι -αυτό φαίνεται και από προηγούμενες περιόδους του ανθρώπινου πολιτισμού, αν και η περίοδος που διανύουμε δεν παρουσιάζει και πολλά κοινά στοιχεία με άλλες πλην ίσως με την εκρηκτική ανάπτυξη των τεχνών και την καθιέρωση του καλλιτέχνη κατά τον Μεσαίωνα- ότι το φαινόμενο είναι παροδικό. Εδώ όμως θα προσπαθήσω να μην εκφέρω γνώμη ούτε να λάβω θέση σχετική με την παροδικότητα ή όχι αυτού του φαινομένου, αλλά να παρατηρώ όσα συμβαίνουν σήμερα. Κατόπιν, ίσως εκφράσω άποψη περί του λόγου για τον οποίο συμβαίνουν.

Παρατηρώ λοιπόν ότι οι νέοι άνθρωποι, αλλά και όσοι άλλοι συμβαδίζουν με την εποχή μας, υπεραπασχολούνται με τις παροχές του δικτύου. Το χρησιμοποιούν έως κορεσμού. Για συλλογή πληροφοριών, για έκθεση των ιδεών τους και του εαυτού τους, για επικοινωνία και, συχνά, μέσω αυτής, ανεύρεση ερωτικών συντρόφων ή και απλών φίλων, για ικανοποίηση σεξουαλικών ορμών, για εμπορικούς σκοπούς, κ.ά. Κοινός τόπος μεταξύ αυτών είναι το επικοινωνιακό μέρος. Η ορμή προς επικοινωνία καλύπτει όλους τους τομείς που προαναφέρθηκαν. Παρατηρώ ότι και οι στατικές δυνάμεις, όπως π.χ. οι πολιτικοί σχηματισμοί και οι διάφορες εκκλησίες, δόγματα, θρησκείες, κ.ά. χρησιμοποιούν το δίκτυο προς άγραν οπαδών. Και εδώ βρίσκεται παρούσα η επικοινωνία. Στις εμπορικές συναλλαγές, φυσικά, δεν είναι δυνατό να απουσιάζει. Στον έρωτα και τις σχέσεις γενικώτερα, επίσης είναι παρούσα.

Το ερώτημα που γεννάται λοιπόν είναι: τι κάνει τον σημερινό νέον άνθρωπο τόσο ορμητικό προς κάθε τύπου επικοινωνία; Η απάντηση ίσως φανεί απλοϊκή, αλλά την αποτολμώ: η ανωνυμία που προσφέρει το δίκτυο είναι το δέλεαρ. Η απουσία της πραγματικής (ή αναλογικής) υπόστασης του ανθρώπου απο κάθε συναλλαγή του μέσω του δικτύου, είναι αυτή που ωθεί τον άνθρωπο προς την απελευθέρωσή του απο το σώμα του πρώτ’ απ’ όλα. Στο δίκτυο, αυτό που εμφανίζεται είναι το πνεύμα του ανθρώπου, η ψυχή του. Το άϋλο τμήμα του εαυτού του. Το συναίσθημά του, κατ’ επέκταση, αυτό που δεν μπορεί να εκφράσει κατά πρόσωπο στους συνανθρώπους του, δύναται πλέον να το εκφράσει μέσα απο το δίκτυο, ανώνυμος ών. Εχει την ελευθερία να προμηθευτεί π.χ. ό,τι χρειάζεται χωρίς να παρίσταται απέναντι στον κάθε αναλογικό πωλητή, να «μιλήσει» με άλλους ανθρώπους με τρυφερότητα ή σκαιότητα, να εκφράσει όλα τα επίπεδα του εαυτού του, να παραστήσει στους άλλους (αλλά και στον ίδιο του τον εαυτό) τον ήρωα των ονείρων του και να παίξει σαν παιδί. Μέσα στην ανωνυμία και την απουσία πραγματικής μορφής, βρίσκει ο ανθρωπος χώρο ώστε να αναδείξει τα χαρίσματα της προσωπικότητάς του, αλλά, ταυτόχρονα, σε νοσηρές περιπτώσεις κυρίως, να αφήσει τα ελαττώματά του να εκφραστούν χωρίς φόβο. Ο καταπιεσμένος άνθρωπος ξεφεύγει απο τα δεσμά που του είχαν εδώ και αιώνες χαλκεύσει οι διάφορες εξουσίες.

Παρουσιάζεται λοιπόν ένα οξύμωρο: από τη μια πλευρά το δίκτυο παρέχει άπειρη ελευθερία στον άνθρωπο, ο οποίος, απο την άλλη πλευρά, διστάζει να το χρησιμοποιήσει, το φοβάται, το δαιμονοποιεί, αντιστέκεται στη χρήση του και αμφισβητεί τη χρησιμότητά του. Φοβάται λοιπόν ο άνθρωπος να είναι ελεύθερος; Οι κατά καιρούς, αλλά και οι σύγχρονοι, εξουσιαστές έχουν πλήρη αντίληψη αυτής της ανθρώπινης αδυναμίας. Πολύ λίγοι είναι οι άνθρωποι που αντιστέκονται στις κάθε είδους εξουσίες ή που αδιαφορούν γι αυτές. Οι Λάπωνες π.χ. στις σκανδιναβικές χώρες, όπως και οι Τσιγγάνοι στην Ελλάδα, πληρώνουν την αντίστασή τους αυτή με το φυσικό τους αφανισμό και την απόστασή τους απο τα οφέλη του σημερινού πολιτισμού. Θα έγραφα και για τους Βλάχους ή τους Σαρακατσάνους, αλλά αυτά τα φύλα (αν μου επιτρέπεται ο όρος) είχαν την σοφία να ενταχθούν και να μεγαλουργήσουν ενσωματώντας τα θετικά στοιχεία του πολιτισμού διατηρώντας παραλλήλως τη συνοχή τους, κυρίως μέσω των κλειστών γάμων και της διατήρησης των εθίμων.

Αναφέρθηκαν οι παραπάνω ομάδες ανθρώπων, επειδή αυτές βρίσκονται μέσα στον τωρινό πολιτισμό. Εννοείται ότι υπάρχουν ομάδες ανθρώπων εντελώς αποξενωμένες, αλλά το ζητούμενο δεν είναι οι φυλές π.χ. του Αμαζονίου ή οι Παπούα της Πολυνησίας, των οποίων ο φόβος μάλλον θα είναι φόβος «παλαιού τύπου» απέναντι στα καιρικά φαινόμενα περισσότερο και όχι τόσο απέναντι στην εξουσία του αρχηγού. Ο δυτικός άνθρωπος, ο πολίτης των κρατών της Δύσης, αποτελεί σήμερα το Μέτρον του ανθρώπου -Μέτρον, κατά τον Αριστοτέλη. Παρατηρούμε ότι αυτός ο άνθρωπος φοβάται. Επειδή φοβάται, είναι αποφασισμένος ακόμα και να πισωγυρίσει στα «δοκιμασμένα» δηλαδή την ασφάλεια που δίνουν η θρησκεία και τα έθιμα του έθνους του, η παράδοση. Αυτόν ακριβώς τον φόβο εκμεταλλεύονται οι κυβερνήσεις (εξουσία) ώστε να του επιβάλλουν ποινές και περιορισμούς, δείγματα των οποίων είναι η πρόσφατη κατάθεση του Νόμου για την Τρομοκρατία και η πρόταση Νόμου για τον έλεγχο του δικτύου.

Αλλο ερώτημα που προκύπτει είναι: γιατί οι εξουσιαστές θέλουν να ελέγξουν το δίκτυο; Αυτός ο έλεγχος, είναι κάτι το αδύνατο κατά τους ειδικούς. Παρ’ όλ’ αυτά, οι κυβερνήσεις εξαγγέλουν τον έλεγχό του επειδή γνωρίζουν ότι απευθύνονται σε ανθρώπους ήδη φοβισμένους, οι οποίοι αγνοούν το μέσον, αν και πολλοί απο αυτούς το χρησιμοποιούν περιστασικά. Πόσο χρόνο θα διαρκέσει η άγνοια των ανθρώπων; Θα προλάβουν εντωμεταξύ οι εξουσιαστές να περιορίσουν τις ελευθερίες με τους διάφορους ελέγχους; Διαφαίνεται μάχη μεταξύ της εξουσίας, η οποία χάνει έδαφος, και του απλού ανθρώπου που εμφανίζεται σήμερα δυναμικά να διεκδικεί μεγάλη μερίδα ανεξαρτησίας για τον εαυτό του.

Επεκτείνοντας την σκέψη μου, θέτω άλλο ένα ερώτημα: οι πόλεμοι οι οποίοι γίνονται σήμερα, σε ασιατικές χώρες αλλά και αλλού, μήπως είναι πόλεμοι για την καθήλωση των ανθρώπων σε χαμηλά πολιτιστικά πρότυπα; Πόλεμοι για την χαλιναγώγηση της πορείας τους προς τον πολιτισμό δυτικού τύπου, παρά τις διαβεβαιώσεις ένθεν κακείθεν ότι τάχα γίνονται προς «εκπολιτισμόν» βαρβάρων λαών; Σε αυτό το ερώτημα οδηγήθηκε η σκέψη μου μετά απο επικοινωνία με μια ιρακινή γυναίκα, η οποία, πριν τον πόλεμο, μου έγραφε ότι στο Ιράκ ο λαός είναι πολύ μορφωμένος, ότι ο μέσος ιρακινός διαθέτει το μισό εισόδημά του για την αγορά βιβλίων, ότι υπάρχουν υπαίθριες αγορές βιβλίων, κ. ά. και δεν έχω λόγους να μη την πιστεύω. Σήμερα, ο λαός αυτός (παράδειγμα φέρνω, υπάρχουν και άλλοι λαοί σε παρόμοια κατάσταση) θα διανύσει μεγάλο διάστημα για να ξαναφτάσει τη χρονική στιγμή πριν τον πόλεμο και να πλησιάσει (αν πλησιάσει ποτέ) το πρότυπο του δυτικού πολίτη. Αυτό σημαίνει απομάκρυνσή του απο τον χώρο του δικτύου ή όχι;

Κατέθεσα εδώ μερικές σκέψεις μου για τον άνθρωπο που παρατηρώ να γεννάται στην εποχή μου, μια εποχή μεταβατική. Αυτό το έχουν διατυπώσει πολλοί μελετητές εως τώρα, αλλά δεν παύει να είναι σημαντική διαπίστωση. Ο λόγος που "ανεβάζω" το κείμενο είναι ότι ενδιαφέρομαι για τη γνώμη την οποία θα διατυπώσουν οι αναγνώστες. Μελέτες και βιβλία ακαδημαϊκά υπάρχουν πολλά ώστε να αντλήσω διάφορα δεδομένα. Υπάρχει και η πληροφόρηση σε επιστημονικές δικτυακές σελίδες. Η επιθυμία μου να ανοίξω διάλογο όμως είναι σφοδρή και, όπως πιστεύω, ο καθημερινός άνθρωπος, ο καλλιτέχνης της ζωής, διαθέτει περισσότερο ευαίσθητες κεραίες ώστε να συλλαμβάνει τα συμβαίνοντα αλλά και τα μελλούμενα να συμβούν. Για τούτο, το αισθητήριό μου τον θεωρεί πλουσιότερη πηγή, συχνά και απο αρκετούς πανεπιστημιακούς.

______________________________
ΣΗΜ. Γράφτηκε πριν ένα χρόνο, τον Ιούλιο του 2005.